Nawróćcie się do mnie całym swym sercem, przez post i płacz, i lament. Rozdzierajcie jednak wasze serca, a nie szaty! Nawróćcie się do Pana Boga waszego! On bowiem jest łaskawy, miłosierny, nieskory do gniewu i wielki w łaskawości [...] (Jl 2, 12-13).

Czas przemiany i nadziei

Środa Popielcowa, zwana Popielcem lub wstępną środą, rozpoczyna w Kościele katolickim okres Wielkiego Postu, który jest czasem pokuty i wewnętrznej przemiany, czasem oczyszczania duszy i rozpoczynania od nowa, czasem przemiany i nadziei. Wypowiadane w tym dniu, podczas liturgii eucharystycznej, słowa: „Pamiętaj, człowiecze, że prochem jesteś i w proch się obrócisz” (por. Rdz 3,19), jak również czytania mszalne przypominają o potrzebie nawrócenia i czynienia pokuty, a także o przemijalności rzeczy doczesnych. W pierwszym dniu Wielkiego Postu kapłan posypuje wiernym głowy popiołem na znak rozpoczęcia publicznej pokuty i przygotowania do obchodów misterium paschalnego.
Popiół - pierwszy znak Wielkiego Postu - jest symbolem pokuty i żałoby, znakiem ułomności i przemijalności. Jednak, jak mówił Prymas Tysiąclecia: „Mimo tragizmu popiołu, którym sypią nam głowy, Kościół budzi w nas wiarę w zmartwychwstanie i zapowiada nowe życie. Taki więc jestem wielki i taki maluczki. Jednak mój Nauczyciel zmartwychwstał, trzeba więc, abyśmy i my zmartwychwstali”. Ta nadzieja powinna nam towarzyszyć zawsze, a w tym szczególnym czasie Wielkiego Postu winna rozbudzać potrzebę ciągłego nawracania i czynienia pokuty. Jakże często zapominamy, że bez Boga jesteśmy niczym, że „z wielkości człowieka bez Boga pozostaje jedynie ta garstka popiołu”.
Rytuał posypywania głów popiołem znany był w starożytności, jednak przejęty przez Kościół nabrał nowej symboliki i wymowy. Wprowadzono go do liturgii około IV w. i początkowo był przeznaczony dla osób publicznie odprawiających pokutę. Wierni, którzy dopuścili się ciężkich grzechów, z początkiem Wielkiego Postu nakładali szaty pokutne, a biskup posypywał ich głowy popiołem i po odprawieniu rytuału wyprowadzał ich ze świątyni, do której mogli wrócić po odbyciu pokuty. W ten sposób zostawali wyłączeni ze wspólnoty i zobowiązani do odbycia publicznej pokuty i zadośćuczynienia poprzez post, modlitwę i jałmużnę. Dopiero w Wielki Czwartek, po spowiedzi wielkanocnej, biskup udzielał im rozgrzeszenia i pocałunku pokoju, a pokutnicy na powrót zostawali włączeni do wspólnoty wiernych. Około X w. ta forma pokuty uległa złagodzeniu, a sam obrzęd posypania głów popiołem został zastosowany wobec wszystkich wiernych i przetrwał w Kościele do dnia dzisiejszego jako wyraz skruchy i uznania swej ułomności.

Zwyczaje i obrzędy

Początek Wielkiego Postu oznaczał koniec karnawału i zabaw zapustnych, chociaż w zwyczajach ludowych w Polsce jeszcze do początków XX w. przez cały Popielec trwały psoty i zabawy związane z popiołem. Opisując obyczaje swojej epoki, ks. Jędrzej Kitowicz pisał: „nie fatygując księży swawolna młodzież rozdawała go sama, trzepiąc się po głowach workami popiołem napełnionymi”. Środa Popielcowa była dniem, w którym w szczególny sposób wyszydzano i piętnowano osoby stanu wolnego, a szczególnie stare panny. Wprzęgano je do dużego i ciężkiego pnia, zwanego kłodą popielcową i siłą, wśród drwin i szyderstw, na oczach społeczności w której żyły, zmuszano do ciągnięcia tej kłody do karczmy, gdzie po wykupieniu się wódką uwalniano je. Przypominało to raczej zwyczajowe represje za przedłużające się przywileje stanu wolnego i uchylanie się od obowiązków małżeńskich. W Popielec lub w we wtorek przed Popielcem w karczmach na terenie całej Polski odbywały się spotkania i zabawy kobiet z udziałem młodych mężatek, które musiały się wkupić w „łaski” starszych gospodyń; było to tzw. wkupne do bab. Odprawiano wtedy obrzędowe tańce na wysoki len i konopie, tzw. taniec konopny, relikt pogańskich obrzędów wegetacyjnych, obchodzonych pod koniec zimy.
Zabawy i zwyczaje, zróżnicowane w zależności od regionu Polski, a związane ze Środą Popielcową, pod koniec dnia ustępowały powadze nadchodzącego Wielkiego Postu. Chowano do worków instrumenty muzyczne, zwierciadła i wszelkie ozdoby. Gospodynie starannie szorowały z tłuszczu naczynia, które potem chowano w kominie lub wynoszono na strych. Gliniane naczynia rozbijano, ponieważ nie można ich było całkowicie oczyścić. Po wsi obnoszono garnek z żurem, zaś w karczmie wieszano szkielet śledzia, aby przypominał o przestrzeganiu postu. W ten sposób manifestowano swoją gotowość do wielkopostnych wyrzeczeń. Po takich powitaniach Popielca przystępowano do przygotowywania wielkopostnego jadła, którym był żur i śledź. Często powtarzano: „Wstępna środa następuje, kuchareczka żur gotuje” lub „W wstępną środę zapuść brodę, a żurek wstaw na murek”. W obrzędach ludowych powitanie pierwszego dnia Wielkiego Postu kumulowało w sobie różnorodność zwyczajów i odmienność nastrojów, od ostatnich zapustnych zabaw po powagę i skupienie właściwe temu okresowi. Obyczajowość, kultywowana jeszcze w początkach minionego stulecia, pulsowała pomiędzy wiarą, tradycją i obrzędem. Dzisiaj zwyczaje związane ze Środą Popielcową przetrwały jedynie w obrzędach kościelnych i mają wydźwięk religijny.

wszystko w życiu
tak niewiele znaczy
pieniądze
sława
mieszkanie
samochód
dobre układy
dobre perspektywy
wszystko to jest ważne
tylko jedną chwilę (...)
zostanie po tym
tylko zwykły popiół
który wiatr poniesie

Wacław Buryła