Monika Poręba: - Ludzie z wieloma sprawami zwracają się do sądów grodzkich, okręgowych, apelacyjnych. 3 lata temu, dokładnie 25 marca 2003 r., w Legnicy powstał Sąd Kościelny Diecezji Legnickiej. Przypomnijmy, po co Biskup Legnicki powołał sąd kościelny?

Ks. Tadeusz Dąbski: - Powołanie sądu przez biskupa legnickiego Tadeusza Rybaka wiązało się z wypełnieniem postanowień, które są zawarte w Kodeksie Prawa Kanonicznego, które wszystkim wiernym daje prawo do legalnego dochodzenia na właściwym forum kościelnym. W naszej diecezji przez 10 lat nie było takiego forum, decyzją Biskupa Legnickiego został powołany Sąd Kościelny Diecezji Legnickiej do rozstrzygania wszystkich spraw spornych i karnych, które dotyczą spraw duchowych lub związanych z duchowymi, a które mogą wydarzyć się pośród wiernych naszej diecezji.

- Jakiego rodzaju sprawami zajmuje się sąd kościelny i kto może zwrócić się do sądu o pomoc?

- Teoretycznie wszyscy mogą zgłosić się do sądu, aby przedstawić do rozpatrzenia sprawy duchowe lub związane z duchowymi. Jednak w praktyce do sądu trafiają wyłącznie sprawy o zbadanie ważności zawartego związku małżeńskiego.

- Jakie formalności, dokumenty trzeba przygotować, by wnieść do sądu kościelnego wniosek o stwierdzenie nieważności zawartego małżeństwa?

- Formalności związane ze złożeniem wniosku o stwierdzenie nieważności zawartego małżeństwa są generalnie takie jak w każdym sądzie. Najpierw wnosi się skargę powodową. Ta skarga winna zawierać dane dotyczące osób, datę i miejsce zawarcia związku małżeńskiego, wskazywać miejsce zamieszkania strony pozwanej, środki dowodowe, jakimi się dysponuje, dokumenty, świadków, którzy mogą potwierdzić tezy wnoszone przez powództwo, spełniać wymogi formalne związane z datą, miejscem sporządzenia, zawierać podpis. Do skargi należy dołączyć dokumenty: metrykę chrztu obydwu stron, świadectwo ślubu, zaświadczenie o dochodach. Złożenie takiej skargi nadaje bieg sprawie o stwierdzenie nieważności zawartego małżeństwa.

- Kiedy orzeka się, że małżeństwo zostało zawarte w sposób nieważny?

- Kodeks Prawa Kanonicznego wymienia szereg tytułów, które mogą wpłynąć na ważność umowy małżeńskiej. Najwięcej rozstrzygnięć zapadło z kanonu 1095 KPK, który mówi, że z przyczyn natury psychicznej nie są zdolne do zawarcia sakramentu małżeństwa. Kanon podaje trzy takie przyczyny:
1) osoby są pozbawione wystarczającego używania rozumu;
2) mają poważny brak rozeznania oceniającego co do istotnych praw i obowiązków małżeńskich wzajemnie przekazywanych i przyjmowanych;
3) z przyczyn natury psychicznej nie są zdolne podjąć istotnych obowiązków małżeńskich.
Innymi słowy, sąd uznaje przy pomocy biegłych, którzy współpracują z sądem, że ktoś z różnych przyczyn natury psychicznej, których nie należy kojarzyć jedynie z chorobami psychicznymi, nie nadaje się do budowania wspólnoty całego życia i miłości skierowanej ze swej natury dla dobra małżonków oraz zrodzenia i wychowania potomstwa.
Innym tytułem, z którego toczą się sprawy w sądzie kościelnym o stwierdzenie nieważności zawartego małżeństwa, jest tzw. symulacja małżeństwa. Z taką sytuacją mamy do czynienia wtedy, gdy ktoś w innym celu niż budowanie wspólnoty całego życia pragnie zawrzeć małżeństwo, bądź wyklucza jakieś istotne elementy małżeństwa, jakim jest dobro małżonków czy dobro potomstwa.
Są też sprawy prowadzone z tytułu przymusu, gdzie z różnych powodów ktoś był pozbawiony pełnej wolności do zawarcia małżeństwa; podstępnego działania w celu wyłudzenia zgody małżeńskiej; impotencji; błędu co do przymiotu osoby, który bezpośrednio i w sposób zasadniczy były zamierzony u osoby.

- Ilu jest sędziów sądu kościelnego i jakie mają uprawnienia?

- W naszym sądzie pracuje 12 sędziów nominowanych przez Biskupa Legnickiego do rozstrzygania spraw w sądzie kościelnym. Trzech sędziów pracuje na stałe. Oficjał sądu, wiceoficjał - ks. Tadeusz Żurek oraz ks. Bogusław Jeż. Do nas w większości należy przesłuchiwanie stron i świadków. Pozostałych 9 sędziów to tzw. sędziowie wotujący, tworzący kolegium 3 sędziów, któremu zastrzeżone jest przez Kodeks Prawa Kanonicznego rozstrzyganie w sprawach ważności małżeństwa. Sędziowie ci otrzymują już zgromadzony materiał dowodowy i po przestudiowaniu i analizie wydają swoją decyzję. Oprócz tego są również obrońcy węzła małżeńskiego: ks. dr Józef Lisowski i s. Felicyta Cedro. Ich zadaniem jest obrona „niemego” sakramentu małżeństwa poprzez wyszukiwanie wszystkiego w sprawie, co świadczyć może o ważności zawartego małżeństwa. Nie można sobie wyobrazić funkcjonowania sądu bez notariatu - sekretariatu, gdzie pracuje s. Genowefa Łączak, dbająca o całość korespondencji.

- Czy sąd kościelny powołuje również biegłych do wydania opinii?

- Z Sądem Kościelnym Diecezji Legnickiej współpracują biegli z zakresu psychologii, psychiatrii, seksuologii, ginekologii, urologii. Ich opinia pomaga sędziom w podjęciu słusznego wyroku.

- Ile spraw w ciągu tych 3 lat wpłynęło do sądu kościelnego?

- Od początku działalności Sądu Kościelnego Diecezji Legnickiej wpłynęło 187 spraw o zbadanie ważności małżeństwa.

- Ile spraw w tym czasie udało się zamknąć?

- Efektem naszej pracy na przestrzeni tych 3 lat jest zakończonych około 50 spraw. Około 30 zostało orzeczonych jako małżeństwa nieważnie zawarte. W 7 przypadkach została potwierdzona ważność małżeństwa, a pozostałe sprawy zostały zakończone innymi przywidzianymi prawem sposobami, przez wycofanie się stron - porzucenie instancji, albo przez śmierć jednej ze stron.

- Czy po wydaniu wyroku osoby mają prawo złożyć odwołanie?

- Tak. Apelacja następuje w zależności od sytuacji. Po pierwsze. Jeśli sąd diecezjalny I instancji wyda wyrok stwierdzający nieważność sakramentu małżeństwa, to mocą samego prawa następuje jego apelacja do sądu II instancji, którym dla Sądu Kościelnego Diecezji Legnickiej jest Metropolitalny Sąd Duchowny we Wrocławiu. I ten ostatecznie rozstrzyga daną sprawę ważności lub nieważności sakramentu małżeństwa. Natomiast gdyby sąd kościelny w Legnicy wydał wyrok za ważnością sakramentu małżeństwa, stronom przysługuje prawo do wnoszenia apelacji do sądu II instancji.

- Strony mogą również odwołać się do sądu III instancji?

- Tak, jeśli sąd I i II instancji wydał rozbieżne wyroki w tej samej sprawie, to wówczas stronom przysługuje odwołanie się do sądu III instancji, którym jest Sąd Stolicy Apostolskiej - Rota Rzymska.

- Jak długo trwa proces o nieważność małżeństwa?

- To jest pewna bolączka sądów kościelnych, że sprawy przeciągają się. Teoretycznie w ciągu roku sąd powinien zakończyć sprawy. Bardzo staramy się dotrzymywać terminów, jednak jak na razie na rozstrzygnięcie w sądzie kościelnym w Legnicy czeka się około 1,5 roku.

- Czy w sądzie kościelnym rozprawy przebiegają podobnie jak w sądzie okręgowym czy rejonowym?

- Charakter postępowania w sądach kościelnych nieco odbiega od tego, do czego jesteśmy przyzwyczajeni z postępowania w sądach świeckich. Nie ma w sądach kościelnych publicznych rozpraw, gdzie wzywa się strony i świadków do stawienia się w jednym dniu na salę rozpraw. W sądzie kościelnym wszystkich wzywamy pojedynczo, zarówno strony, jak i świadków. Przesłuchanie następuje i w gabinecie, wobec sędziego i notariusza. Konfrontacja jest możliwa, ale tylko w pewnych sytuacjach, gdy tego wymaga dobro sprawy.

- Jeżeli stwierdzona zostanie nieważność małżeństwa, czy to oznacza, że obie strony mogą zawrzeć nowy związek w Kościele katolickim?

- Orzeczona przez dwie instancje nieważność małżeństwa sprawia, że strony są stanu wolnego i mogą zawrzeć sakrament małżeństwa. Bardzo często, jeśli nieważność małżeństwa została orzeczona z kanonu 1095, (przypomnijmy, że z przyczyn natury psychicznej), następują pewne ograniczenia. Sąd II instancji nakłada na osobę, która dotknięta była niezdolnością, klauzulę, że nie może zawrzeć małżeństwa, jeśli wcześniej nie otrzyma pozwolenia ordynariusza miejsca. Biskup takiego pozwolenia udziela po wcześniejszym zasięgnięciu opinii biegłego psychologa lub psychiatry, po to, aby upewnić się, że niezdolność ta ustąpiła i nie narazi się ponownego małżeństwa na nieważność.

- Czy do sądu kościelnego wnoszone są jakieś opłaty z tytułu rozpoczęcia procesu?

- Opłatą tytułem prowadzonego postępowania sądowego jest obciążona strona powodowa - wnosząca skargę. Jej wysokość jest uzależniona od osiąganych dochodów. Dzięki temu, każdy kto chce wnieść skargę i szukać sprawiedliwości w sądzie kościelnym, może to uczynić, a koszty sądowe nie stanowią dla niego szczególnej przeszkody.

- Czego należy życzyć Oficjałowi oraz wszystkim sędziom Sądu Kościelnego Diecezji Legnickiej w trzecią rocznicę powołania?

- Przed wydaniem każdego wyroku sędziowie gromadzą się na tzw. sesji sędziowskiej i na początku przywołują pomocy Ducha Świętego. Dlatego należałoby życzyć asystencji Ducha Świętego w rozstrzyganiu spraw. Aby wyroki, które są wydawane przez sąd kościelny, były sprawiedliwe, zgodne ze słusznością kanoniczną i wszystkimi przepisami prawa. Dotykamy bardzo bolesnych dla ludzi spraw i musimy wnikać w sytuacje intymne. Potrzeba zatem dużej wrażliwości, wyczucia i taktu, aby w tych trudnych sprawach umieć z ludźmi rozmawiać. Innym życzeniem, powtarzanym często przez biskupa legnickiego Stefana Cichego, jest to, aby sprawy kończyły się we właściwym czasie. Jest to życzenie dobre dla nas sędziów, ale również dla tych, którzy te sprawy do Sądu Kościelnego Diecezji Legnickiej wnoszą.

- Dziękuję za rozmowę.