Zdarza osię coraz częściej, iż zjawiają się w Sądzie Biskupim we Włocławku ludzie proszący o przeprowadzenie rozwodu kościelnego - twierdzą, iż słyszeli, że jest to obecnie możliwe. Pytają, kiedy Kościół to wprowadził, bo do tej pory nic o tym nie wiedzieli, powołują się na pragnienie zawarcia nowego związku kościelnego. Wobec takich twierdzeń - zanim przystąpi się do rozpatrzenia konkretnej sytuacji małżeńskiej - trzeba najpierw przypomnieć pewne podstawowe pryncypia kanonicznego prawa małżeńskiego i związanego z nim kościelnego prawa procesowego. Celowo zatem i świadomie sformułowałem tytuł niniejszego artykułu w postaci nieco prowokującego pytania. Chciałbym bowiem, aby czytelnik po zapoznaniu się z jego treścią otrzymał jasną odpowiedź na tak postawione pytanie. Jest to tym bardziej ważne, gdyż wizję małżeństwa chrześcijańskiego przyćmiewają dziś różne błędy, nieporozumienia i niezrozumienie jego godności, powołania i celu. Wzrastająca zaś liczba rozwodów i wolnych związków, swobodne i nieodpowiedzialne traktowanie małżeństwa zawieranego w Kościele nakazują - w trosce o dobro i przyszłość małżeństwa i rodziny - na nowo, bliżej i dokładniej spojrzeć na instytucję i rzeczywistość małżeństwa sakramentalnego, tym razem z punktu odniesienia do kanonicznego procesu o nieważność małżeństwa.
Proces kanoniczny różni się od cywilnego tym przede wszystkim, że w procesie cywilnym - na skutek faktu rozpadu małżeństwa i braku chęci pogodzenia się - rozwiązuje się węzeł małżeński, natomiast w procesie kanonicznym pragnie się udowodnić, że ten węzeł w ogóle nie zaistniał, że tego węzła nigdy nie było, że mimo iż małżeństwo zostało zawarte według formy liturgicznej, w rzeczywistości nie zaistniało, nigdy się "nie narodziło" - i to jest jedyna droga, po której może iść procesowe postępowanie kanoniczne. Stąd, choć efekt w obu procesach jest bardzo podobny - strony są wolne - to jednak założenia, przebieg i przedmiot sporu są zupełnie odmienne.
W procesie kanonicznym bowiem nie zostaje naruszona prawda o nierozerwalności małżeństwa. Potwierdza ją Kościół od samego początku i stwierdza, że małżeństwo zawarte i dopełnione nie może być rozwiązane żadną ludzką władzą i z żadnej przyczyny, oprócz śmierci (kan. 1141), gdyż każdy sakramentalny związek małżeński ze swej natury charakteryzuje się jednością (monogamia) i nierozerwalnością (dozgonnością). Istnieje jednak możliwość rozwiązania węzła małżeńskiego nawet w Kościele w dwóch wypadkach. Pierwszy odnosi się do małżeństwa niedopełnionego (w którym przynajmniej jedna osoba jest ochrzczona), które ze słusznej przyczyny może być rozwiązane przez Biskupa Rzymskiego (kan. 1142). Drugi wypadek rozwiązania węzła małżeńskiego dotyczy tzw. małżeństwa naturalnego, a więc zawartego między osobami nieochrzczonymi, z których jedna potem nawraca się i przyjmuje chrzest - ma wtedy zastosowanie tzw. przywilej Pawłowy (kan. 1143-1147) lub przywilej Piotrowy (kan. 1148-1149).
We wszystkich pozostałych wypadkach nie możemy mówić o rozwiązaniu węzła małżeńskiego, ani nawet o jego unieważnieniu, a jedynie i wyłącznie o stwierdzeniu jego nieważności od samego początku, tzn. od momentu składania przysięgi małżeńskiej, czyli wyrażenia konsensu, zgody na małżeństwo, która jest aktem woli i rozumu.
Generalnie możemy wyróżnić trzy powody nieważności małżeństwa: 1. Istnienie w chwili zawierania małżeństwa przeszkody małżeńskiej (brak wieku, niemoc płciowa, węzeł małżeński, różna religia, święcenia, profesja zakonna, uprowadzenie, występek, pokrewieństwo, powinowactwo, przyzwoitość publiczna, pokrewieństwo ustawowe); 2. Niedopełnienie formy kanonicznej zawarcia małżeństwa; 3. Wadliwy akt woli, czyli zgody małżeńskiej.
Jeżeli chodzi dwa pierwsze powody nieważności małżeństwa, to proces o nieważność małżeństwa z tego tytułu często jest skrócony, oparty na dokumentach, które jasno udowadniają istnienie jakiejś przeszkody małżeńskiej lub braku formy kanonicznej (np. brak świadków przy ślubie) i stąd nieważność zawartego małżeństwa. Odnośnie zaś do nieważności małżeństwa z powodu defektu woli czy defektów zgody małżeńskiej lub jej braków, to te przyczyny nieważności małżeństwa muszą być rozpatrywane tylko w procesie kanonicznym, gdyż związek sakramentalny wymaga nie tylko zewnętrznego oświadczenia woli nupturientów, jak to jest przy zawieraniu małżeństwa cywilnego, ale także - a właściwie przede wszystkim - wewnętrznej woli zawarcia małżeństwa, zdolności do wyrażenia konsensu małżeńskiego i podjęcia oraz realizowania istotnych obowiązków małżeńskich (zob. kan. 1057). Dlatego przedmiotem procesu o nieważność małżeństwa jest właśnie istnienie i stan woli nupturientów w chwili wyrażania zgody na małżeństwo, czyli w momencie zawierania małżeństwa.

cdn.